the sea around us

Tι μας χωρίζει και τι μας ενώνει; 

Και τι ρόλο έπαιξε -και παίζει- το θαλάσσιο στοιχείο στη δημιουργία των πόλεων,  στα σύνορα των κρατών. Αυτό τον χειμώνα στο χώρο του Τ Α V R O S , η έκθεση The Sea Around Us,  δανείζεται τον τίτλο της από το βιβλίο της θαλάσσιας βιολόγου Rachel Carlson και μέσα από 3 αλληλένδετα κεφάλαια,  ερευνά τον συνδετικό ιστό του θαλάσσιου περιβάλλοντος με τα λιμάνια, το εμπόριο και τις ανθρώπινες μετακινήσεις.

Με την παρουσίαση πλούσιου αρχειακού υλικού από διετή έρευνα του Εργαστηρίου Ιστορίας και Θεωρίας της Αρχιτεκτονικής, έργα καλλιτεχνών από την Ελλάδα και το εξωτερικό με πηγή έμπνευσης τη θάλασσα, το μόχθο, την ανεμελιά, την προσδοκία, τη μοναξιά αλλά και την συλλογικότητα και ένα παράλληλο πρόγραμμα κινηματογραφικών προβολών γύρω από τη θαλάσσια οικονομία, τη ζωή στη θάλασσα, καθώς και των περιβαλλοντικών προκλήσεων της, The Sea Around Us, εστιάζει στη διαχρονική σχέση των ανθρώπων με τη θάλασσα και μας παρακινεί να αναλογιστούμε για μια ακόμη φορά την ποιητική πλευρά της θάλασσας και να δράσουμε για να προστατεύσουμε τη θαλάσσια κοινή μας κληρονομιά.

~

Οι ελληνικές κοινότητες που αναπτύχθηκαν διαχρονικά σε πόλεις λιμάνια της Μεσογείου και της Μαύρης Θάλασσας άφησαν πίσω τους ένα αξιόλογο αποτύπωμα, μια ‘μνήμη’ της παρουσίας τους η οποία αποτυπώνεται στον αστικό χώρο μέσα από δημόσια έργα (ναοί, σχολεία, κοινοτικά κέντρα, μνημεία, γλυπτά αρχιτεκτονικής κλίμακας, έργα υποδομής κ.α.). Μέσα από τη χωρική αυτή παρουσία οι κοινότητες εξέφρασαν την ισχυρή κοινωνική και οικονομική τους θέση αλλά και την πολιτισμική τους ταυτότητα και ιστορική τους καταγωγή. Αντίστοιχα, οι πόλεις που υποδέχθηκαν αυτές τις κοινότητες συχνά αναγνώρισαν τη σημασία τους και τη συμβολή τους στη δημόσια ζωή και για αυτό τις τίμησαν με δημόσιες εορτές, μνημεία, ονόματα δρόμων, κ.α. Ωστόσο, και παρ’ όλα όσα έχουν γραφτεί γιατις κοινότητες αυτές, το χωρικό τους αποτύπωμα πολύ λίγο έχει ερευνηθεί. 

Το ερευνητικό πρόγραμμα ODEMARS(odemars.ntua.gr) έχει ως στόχο της να αναδείξει τη ‘μνήμη’ αυτών των κοινοτήτων και τους τρόπους με τους οποίουςη αρχιτεκτονική παραγωγή του 19^ου και 20^ού αι. συν-διαμόρφωσε και συν-νοηματοδότησε τη γεωγραφική καταγωγήως πολιτισμική ταυτότητα.Η έρευνα, όπως και η παρούσα έκθεση, εστιάζει σε δύο από τις σημαντικότερες πόλεις της ελληνικής διασποράς: την Οδησσό, μια πόλη η οποία ιδρύθηκε το 1794 από την Αικατερίνη τη Μεγάλη σαν ‘ελληνική’ πόλη, και τη Μασσαλία, την αρχαιότερη πόλη της Γαλλίας, ιδρυμένη από τους Φωκαείς τον 6ο αι. π.Χ. Επικεντρώνοντας στηΜασσαλία και την Οδησσό, δύο πόλεις-λιμάνια σε αντιδιαμετρική γεωγραφική θέση ως προς την ‘γενέθλια’ χώρα, και φέρνοντας στην επιφάνεια αρχιτεκτονικές μελέτες και άλλες κατασκευές που πραγματοποιήθηκαν κατά τους δύοπροηγούμενους αιώνες με πρωτοβουλία των ελληνικών κοινοτήτων ή των τοπικών αρχών, η έρευνα στοχεύει να συμβάλλει στην ακριβέστερη χαρτογράφηση ενός δυναμικού δικτύου του οποίου κόμβοι είναι οι διαφορετικέςπόλεις, ιστορίες, μνήμες, ταυτότητες και αρχιτεκτονικές σε διαρκή αναφορά ως προς την ίδια πατρίδα. Σε μια εποχή που νέες βίαιες αλλαγές συνόρων, αναθεωρήσεις της έννοιας ‘πατρίδα’ και μαζικές μετατοπίσεις πληθυσμώνκαταγράφονται στους ίδιους λίγο-πολύ τόπους και δρόμους, η διατήρηση της μνήμης ως καταγωγικής σχέσης με το πριν μοιάζει να είναι μια απαραίτητη λειτουργία. Η κατασκευή της πατρίδας σε έναν άλλο τόπο —και το πραγματικό της αποτύπωμα στον χώρο της πόλης— είναι η αρχή κάθε νέας συγκρότησης προσώπων και κοινοτήτων. 

~

Η θάλασσα γύρω μας, αλλα όχι μόνο αυτή που επιθυμούμε να ‘αποδράσουμε’ τους καλοκαιρινούς μήνες: η θάλασσα που ξεκινά και καταλήγει στα λιμάνια της χώρας μας, σε πόλεις -λιμάνια με διαχρονικές ελληνικές κοινότητες, όπως τη Μασσαλία και την Οδησσό, η θάλασσα τόσο των γειτονικών όσων και των πιο μακρινών από την Ελλάδα χωρών. Η θάλασσα, μέσα από την οποία βιοποριζονται ιστορικά οι ‘Ελληνες, ώς τόπος συλλογικής και ατομικής μνήμης.

Η θάλασσα που μας υπενθυμίζει τις ομοιότητες μας αλλα και μας χωρίζει -όπως τις οικογένειες των ναυτικών στις γειτονιές του Περάματος που ο Νίκος Μάρκου απεικόνισε με ευθύτητα, και κανένα συναισθηματισμό, απο το 1980 έως το 1982. Φωτογραφικά πορτραίτα ασπρόμαυρα, οικογενειακά αλλά και ατομικά. Μέσα στο σπίτι, αλλά κι εκεί που τα παιδιά παίζουν και που οι συνταξιούχοι ναυτικοί περνάνε τον καιρό τους. 

Η θάλασσα, που φοβίζει, που γοητεύει, που ηρεμεί και που ο ζωγράφος Ευτύχης Πατσουρακης ανασυνθέτει μέσα από πίνακες ανώνυμων – συχνά αυτοδίδακτων- ζωγράφων που πάντοτε μας εξιστορούν κάτι και μας αποκαλύπτουν τον ψυχισμό τους. Μια κοινή γραμμή ορίζοντα, και τόσες κοινές αφηγήσεις και πολιτισμικά στοιχεία. 

Η θάλασσα, που κουβαλά με το νερό της, τα όνειρα και τις επιθυμίες τοσων πολλών, που μας αφήνει να ονειρευόμαστε αλλά και μας προσγειώνει στην καθημερινότητα των ανισοτήτων και των διαφορών. Όπως για παράδειγμα την καθημερινότητα που βιώνουν οι ναύτες από τις Φιλιππίνες που μπαρκάρουν για δέκα συνεχόμενους μήνες το χρόνο, χωρίς διακοπές στην ξηρά και ιατροφαρμακευτική ασφάλιση τους υπόλοιπους δύο· σε αντίθεση με τους Γερμανούς συναδέλφους τους. Αυτές τις αντιθέσεις ανακαλύπτουμε μέσα από  την ταινία  Ηanjin- Palermo της Lena-Maria Thüring. Μέσα από μια ΄κλειδαρότρυπα΄ βλέπουμε πώς διασκεδαζουν και πώς περνούν τον ελεύθερό τους χρόνο, σ΄ένα ιδιαίτερο εργασιακό περιβάλλον που τα όρια της ιδιωτικότητας συνθλίβονται σε μικρές κοινές καμπίνες, και που η συντροφικότητα εχει την καταναγκαστική μορφή του εν πλω μπαρ και των pop τραγουδιών.

Μια άλλη πλευρά του ναυτικού επαγγέλματος, όταν ένα πλοίο αποσυρθεί, μας αποκαλύπτει μέσα από ντοκιμαντέρ, η Χίρα Νάμπι. Στο All That Perishes At The Edge Of Land, το φορτηγό -πλοίο  μιλά με ανθρώπινη φωνή που συνομιλεί με τους επιβάτες του. Μια φωνή γαλήνια, στοργική, βγαλμένη σαν από παραμύθι, μια φωνή όχι από τα έγκατα της θάλασσας, αλλά της ανθρώπινης ψυχής. Μας μιλά για αυτή τη σχέση συμβίωσης με φοντο το γιγαντιωδες σκουριασμένο σκαρί του καραβιού που έχει αποσυρθεί  και τον μόχθο των εργατών από κάθε γωνιά του Πακιστάν που καταφθάνουν στο λιμάνι της παραθαλάσσιας πόλης Gadani για να το διαμελισουν, έχοντας αφήσει τις οικογένειες τους πισω. Κάποιοι δεν θα επιστρέψουν.

‘Γιατί δεν μ’αγαπάς πια’, ‘γιατί δεν με χρειάζεσαι’  λεει το φορτηγό- πλοίο σ’αυτούς που ανεβαίνουν πάνω του με κίνδυνο της ζωής τους. Κάτι παρόμοιο ίσως να σκέφτονται και κάποιοι από τους ανθρώπους στα ‘seascapes’ του Γιώργου Σαλαμέ. Από τα λιμάνια της Αιγύπτου, στην Μασσαλία κι από ‘κει στην Σικελία, το Λίβανο και το Παλαιό Φάληρο. Στην σειρά White Middle Sea,( البحر الأبيض المتوسط) Μεσόγειος θάλασσα στα Αραβικά, ο καλλιτέχνης από το 2010 έως σήμερα, απαθανατίζει στιγμές όλου του ανθρώπινου φάσματος. 

Σε πρώτο πλάνο το τοπίο των πόλεων- λιμανιών και το νερό. Σε δεύτερο, οι προσδοκίες, τα ταξίδια κάθε είδους, οι μεταναστεύσεις, ο εργατικός μόχθος.

Για να έρθουμε στo Ports of Call ‘soundscape’ του Jacob Moe με συνεντεύξεις, τραγούδια και  ήχους από τη Σύρο και άλλα νησιά του Αιγαίου και των Κυκλάδων. Κι ήχοι αυτοί μας μιλάνε για ταξίδια, αναζητούν μαζί μας γεωγραφικές συγκλίσεις και εναλλακτικές αφηγήσεις και ιστορίες δίχως σύνορα, μεταφέροντάς μας νοερά σε τόπους γνώριμους κι αγαπημένους που μας υπενθυμίζουν οτι The Sea Is *αll* Around Us.