counting days

Το παρόν κείμενο προτείνει μια ανάγνωση της έκθεσης Counting Days από την οπτική της οικειότητας και της εξουσίας. Η έκθεση αποτελείται από δύο έργα τα οποία βρίσκονται σε διάλογο για πρώτη φορά: Jole Dobe Na (Those Who Do Not Drown), μια ταινία του Νεοϋορκέζου καλλιτέχνη Naeem Mohaiemen, η οποία πραγματεύεται μία ιστορία φροντίδας (care) και απώλειας, και το Untold Intimacy of Digits ή UID, ένα ψηφιακό animation από την καλλιτεχνική τριάδα με έδρα το Δελχί, Raqs Media Collective που επικεντρώνεται στις τεχνολογίες αυτόματης αναγνώρισης. Η ταινία Jole Dobe Na ανατέθηκε από την Raqs Media Collective στο πλαίσιο της Yokohama Triennale και το Bildmuseet της Σουηδίας. Στην πραγματικότητα, το UID αποτέλεσε έναυσμα για τη δημιουργία μιας σκηνής της ταινίας που παρουσιάστηκε στην επιμελητική ενότητα της Raqs με τίτλο Afterglow, η οποία καταπιάστηκε με διαφορετικές προσεγγίσεις της φροντίδας.

O ενισχυμένος ρόλος της βιοτεχνολογίας στο φαρμακοϊατρικό και κρατικό μηχανισμό ασφαλείας και επιτήρησης που συνδέεται στενά με το βιοπολιτικό σώμα θα μπορούσε να προσθέσει κάποια ενδιαφέροντα στοιχεία στα προαναφερθέντα έργα:

Το 2016, η κυβέρνηση της Ινδίας δημιούργησε την Aadhaar, μια βιομετρική βάση δεδομένων από τη Μοναδική Αρχή Ταυτοποίησης της Ινδίας  (Unique Identification Authority of India ή UIDAI). Αυτή η βάση δεδομένων δημιουργεί τυχαία έναν 12ψήφιο αριθμό βάσει συγκεκριμένων βιομετρικών δεδομένων: δέκα δακτυλικά αποτυπώματα, δύο σαρώσεις ίριδας και μία φωτογραφία προσώπου. Αυτός ο αριθμός είναι απαραίτητος για την πρόσβαση στις κρατικές υπηρεσίες της Ινδικής κυβέρνησης αλλά και σε ιδιωτικές υπηρεσίες όπως οι ταχυμεταφορές. Εδώ, γινόμαστε μάρτυρες της διαδοχής κρατικού ελέγχου που κυμαίνεται από τις πρώτες αναλογικές τεχνολογίες αναγνώρισης, όπως το αποτύπωμα του 1858 του Raj Konai που απεικονίζεται στο UID, έως τις ευρέως διαδεδομένες βάσεις δακτυλικών αποτυπωμάτων και τις σημερινές ψηφιοποιημένες  βιομετρικές βάσεις δεδομένων. 

Το 2020, λόγω της υγειονομικής κρίσης του COVID-19 που προέκυψε πριν από την ολοκλήρωση της ταινίας του Mohaiemen, η αστυνόμευση ενισχύθηκε σε ορισμένες χώρες όπου οι πολίτες έπρεπε να παρέχουν ακριβείς γεωγραφικές τοποθεσίες και τα ιατρικά τους δεδομένα. Να σημειωθεί ότι δεν συμφωνώ με τις ακροδεξιές θεωρίες συνωμοσίας ή με το παραλήρημα κατά του εμβολιασμού του Agamben,  θεωρώ ωστόσο ότι πρέπει να είμαστε σκεπτικες-οί ως προς την ποσότητα των βιοϊατρικών πληροφοριών που μοιραζόμαστε, τόσο σε καθημερινές, όσο και σε έκτακτες καταστάσεις. 

Με βάση τα προαναφερθέντα στοιχεία, θα ήθελα να επικεντρωθώ στο πως μέσα από την οικειότητα μπορεί να ασκηθεί αντίσταση στην εξουσία. Η λέξη στην αγγλική της εκδοχή (intimate) προέρχεται από το λατινικό intimus, δηλαδή το εσώτερο τμήμα, και έχει ως πρώτο συνθετικό τη λέξη  “in” που μεταφράζεται ως «μέσα».  Στις περιπτώσεις που εξετάζουμε, δεν μπορώ παρά να αναρωτηθώ αν υπάρχει κάτι πιο οικείο από το ίδιο το σώμα. Επιπλέον, θεωρώ ότι ο συγκεκριμένος ορισμός της οικειότητας υποδηλώνει μια διαλεκτική σχέση, μια δυαδική κίνηση «μέσα- έξω» με πολλαπλές συσχετίσεις που μπορούν να πάρουν τη διάσταση της επιθυμίας ή της αντίστασης, ανάμεσα σε άλλες. 

Ο Mohaiemen αμφισβητεί την εξουσία του ιατρικού βλέμματος πάνω στην εμπειρία των ασθενών παρουσιάζοντας την προσωπική σχέση της Sufiya και του Jyoti. Ορισμένες σκηνές αξίζουν ιδιαίτερης μνείας: Για παράδειγμα, όταν ο Jyoti σπρώχνει το αναπηρικό αμαξίδιο της Sufiya στην αυλή του νοσοκομείου ενώ εκείνη παιχνιδιάρικα του ζητά να τρέξει γρηγορότερα ή η ρομαντική στιγμή που μοιράζονται κάτω από τη χειρουργική λάμπα. Η οικειότητα που παρουσιάζεται εδώ έχει πολιτική διάσταση, καθώς αποσταθεροποιεί τις ιεραρχίες που επιβάλλει ο μηχανισμός των φαρμακοϊατρικών ιδρυμάτων και τις ιδεολογικές κατασκευές που απορρέουν από αυτόν. 

Ωστόσο, η κυριαρχία του φαρμακοϊατρικού μηχανισμού δεν έχει εξαφανιστεί πλήρως. Κάποιες υπενθυμίσεις εμφανίζονται κατά τη διάρκεια της ταινίας: Η πινακίδα «ΠΤΕΡΥΓΑ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗΣ» εμφανίζεται πάνω από το κεφάλι της Sufiya, αστραπιαίες εικόνες που σχετίζονται με το φαρμακοϊατρικό μηχανισμό διαταράσσουν τη ροή της ταινίας π.χ. το μικροσκόπιο, τα μικρόβια κ.λπ. και η ατάκα του Jyoti: «Ο κανόνας λέει: Όλα αυτά είναι για την ασφάλειά σας. Νέοι τρόποι (δια)χωρισμού. Αλλά συνεχίζουμε να αγκαλιάζουμε τις διαφορές μας».  Ένας άλλος μηχανισμός νεκροπολιτικής φύσης εμφανίζεται αόριστα ενώ ο Jyoti χτενίζει τα μαλλιά της Sufiya, μια χειρονομία που παραπέμπει στη διαχείριση του θανάτου και την παράδοση του memento mori. Το ζευγάρι βρίσκεται σε μια διαθρησκειακή ένωση, ινδουιστική- μουσουλμανική, η οποία δεν είναι πάντα τόσο αποδεκτή στην Ινδία και στο Μπαγκλαντές, οπότε μπορούμε να υποθέσουμε ότι ορισμένες ιεραρχίες μπαίνουν στο παιχνίδι κατά τη μετάβαση από το νοσοκομείο στο αντίστοιχο «νεκροταφείο».

Η Οικεία Νοσηλευτική (intimate nursing) και η οικειότητα σε ανίατες παθήσεις σπάνια αναπαρίστανται στην τέχνη. Εκμεταλλεύομαι, λοιπόν, την περίσταση για να πλαισιώσω το έργο του Mohaiemenμέσω της οπτικής της φροντίδας όταν συνυφαίνεται με την απώλεια. Η ταινία  Jole Dobe Na παρέχει μια σειρά από ευκαιρίες αντίστασης στον έλεγχο της αφήγησης της βιωμένης εμπειρίας ενάντια στη συστηματοποίηση του ιατρικού βλέμματος. Η οικεία νοσηλευτική αντιμετωπίζεται ως φροντίδα από έναν πάροχο που συνεπάγεται φυσική εγγύτητα και συχνά σχετίζεται με το άγγιγμα. Το ήθος αυτού του κλάδου βασίζεται στην εμπιστοσύνη, τον σεβασμό, την ενσυναίσθηση και την ηθική χρήση της εξουσίας σε μία σχέση [παρόχου-ασθενή] που είναι εκ φύσεως ασύμμετρη. Ειδικά στη μεταβατική φροντίδα, το άγγιγμα είναι φλέγον ζήτημα. Η οικειότητα και η σεξουαλικότητα, επίσης, επανέρχονται στην Παρηγορητική Αγωγή (palliative care) και αντιμετωπίζουν περιορισμένη ορατότητα. Ουσιαστικά, οι ειδικές-οί της φροντίδας καλούνται να παρέχουν ευκαιρίες στις/στους ασθενείς ή/και τις/τους συντρόφους τους για να αντιμετωπίσουν τις ανάγκες και τις επιθυμίες τους στο περιορισμένο χρονικό διάστημα που διαθέτουν. 

Κατά τη διάρκεια της πανδημίας, η έλλειψη αγγίγματος υπήρξε ένα κεντρικό ζήτημα για όλους τους ανθρώπους- όχι μόνο για τους ασθενείς και τις ομάδες υψηλού κινδύνου. Έμμεσα, η διστακτική οικειότητα που ζήσαμε κατά τη διάρκεια της πανδημίας και ο φόβος να πεθάνουμε μόνοι μας έρχονται στην επιφάνεια, ενώ η οικειότητα γίνεται μια άσκηση αλληλεξάρτησης. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο, για μένα, είναι καίριο να ανοίξουμε τη συζήτηση για τη φροντίδα και την απώλεια αυτή τη στιγμή. Πρέπει να νιώσουμε πιο άνετα με αυτές τις συζητήσεις  καθώς οι συνέπειες της κλιματικής αλλαγής θα γίνονται αισθητές από ολοένα και μεγαλύτερο αριθμό ανθρώπων, ακόμη και σε τοποθεσίες που θεωρούμε ως ασφαλείς ζώνες.

Η Raqs Media Collective ασχολείται επίσης με την έννοια της φροντίδας. Στο έργο Untold Intimacy of Digits χρησιμοποιεί την παλάμη ως σύμβολο για το βιοπολιτικό σώμα. Το animation βασίζεται στην καταναγκαστική καταγραφή του αποτυπώματος του αγρότη Raj Konai από τη Βεγγάλη το 1858. Το αποτύπωμα λειτουργούσε αρχικά ως μια μορφή γραπτής συμφωνίας. Σήμερα, βρίσκεται στη συλλογή του εργαστηρίου Francis Galton στο University College του Λονδίνου. Αυτό το αποτύπωμα ήταν η αρχή του συστήματος δακτυλικών αποτυπωμάτων ή του «εργοστασίου ελέγχου ανθρώπων», όπου το μεμονωμένο σώμα εκπροσωπείται μέσα στον κρατικό μηχανισμό. Η υποταγή είναι διπλή, αν σκεφτούμε τη θέση του αποικιακού υποκειμένου που εντάσσεται στο αρχείο. 

Η κινούμενη παλάμη φαίνεται να μετράει ξανά και ξανά τα δάχτυλα καθώς οι άνθρωποι μετατρέπονται σε μια μετρήσιμη έννοια. Εδώ, έγκειται το παράδοξο των τεχνολογιών  αυτόματης αναγνώρισης: Όσες περισσότερες πληροφορίες παρέχει το άτομο για την ταυτότητα του, τόσο περισσότερο αυτή χάνεται και γίνεται ένας αριθμός στο πλήθος, ένα απομονωμένο κύμα στον ωκεανό της βιοδύναμης, ένα ευπώλητο δεδομένο. Ακόμα και έτσι, όμως, υπάρχουν ευκαιρίες αντίστασης στην υποταγή μέσω της συνεχούς χειρονομίας ενάντια στη στατικότητα του αρχείου, του μαντικού και πνευματικού στοιχείου της παλάμης και της μετατροπής των ψηφίων σε γλώσσα.

Εμπνεόμενη από τη θεωρητικό της περφορμανς Diana Taylor και τη διάκριση που αυτή θέτει ανάμεσα στο αρχείο (κείμενα, έγγραφα, κτήρια, κόκαλα) και το ρεπερτόριο, δηλαδή τις ενσώματες πρακτικές / γνώσεις (προφορικός λόγος, χορός, αθλήματα, τελετουργίες)^[1], η χειρονομία της συνεχούς καταμέτρησης των δακτύλων παραπέμπει στην αντίσταση των υποκειμένων. Επίσης, η εκτύπωση αναπαράγεται και αναδιαμορφώνεται δίνοντας την εντύπωση ότι παράγει ένα αλφάβητο χειρονομιών. Κάθε χειρονομία αντιστοιχεί σε γράμματα της τυποποιημένης αμερικανικής νοηματικής γλώσσας. Οι λέξεις «εγώ» και «εμείς» αποδίδουν εξαιρετικά την ένταση ανάμεσα στο ατομικό και στο συλλογικό. Τέλος, είναι εξίσου σημαντικό να αναφερθεί ότι το ενυπόστατο στοιχείο του αποτυπώματος, η παλάμη, ανακαλεί την ανθρώπινη ουσία και την πνευματικότητα στον Βουδισμό και αλλού, ενώ ξεφεύγει συνεχώς από την ερμηνεία και τη βεβαιότητα που βρίσκεται στον πυρήνα του αρχείου ως μηχανισμού εξουσίας.

Συνοψίζοντας, τα έργα που παρουσιάζονται στην έκθεση Counting Days, παρέχουν μια φιλόξενη πλατφόρμα για να συζητήσουμε προϋπάρχοντα φλέγοντα ζητήματα του εκτεταμένου τομέα της φροντίδας: Οικεία Νοσηλευτική, οικειότητα και σεξουαλικότητα στην Παρηγορητική Αγωγή, μεταθανάτια φροντίδα, έλεγχος ιατρικών δεδομένων κλπ. τα οποία αναβιώθηκαν και γενικεύτηκαν λόγω της υγειονομικής κρίσης. Η εξέταση των έργων μέσα από την έννοια του οικείου, του πιο ουσιαστικού και μοναδικού στοιχείου της ανθρώπινης εμπειρίας, που καθορίζεται από την εγγύτητά του στο οργανικό σώμα καθώς και τις προγλωσσικές αισθήσεις^[2], επιτρέπει τη διαπραγμάτευση και αποσταθεροποίηση της εξουσίας, φαρμακοϊατρικής, κρατικής ή άλλης. Ο τίτλος παραμένει αινιγματικός- μετράμε προς τα μπροστά ή προς τα πίσω άραγε; – προετοιμάζοντάς μας για ένα μέλλον που δεν υπήρξε ακόμη.^[3] 

^[1] Taylor D., The Archive and the Repertoire: Performing Cultural Memory in the Americas, Duke University Press Books (September 12, 2003), σελ.19 

^[2] Kristeva J., The Sense and Non-Sense of Revolt, Columbia University Press (December 15, 2001), p.44

^[3] Lorde A., Dream of Europe, Kenning Editions (Spring 2020), p. 117, http://deappel.nl/wp-content/uploads/2020/06/DreamDeAppelReads-excerpt.pdf, last accessed on October 19, 2021

~

Η Raqs Media Collective ιδρύθηκε το 1992 από τους Jeebesh Bagchi, Monica Narula, Shuddhabrata Sengrupta. Η λέξη ‘raqs’ υποδηλώνει την εντατικοποίηση της αντίληψης αλλά και της παρουσίας όπως αυτή γίνεται αντιληπτή μέσα από τον στροβιλισμό, την περιστροφή και το να βρίσκεσαι σε καθεστώς επανάστασης. Η Raqs ακολουθεί την έννοια της ‘κινητικής περισυλλογής’ αλλά και μιας συνεχόμενης ενέργειας εμπλεκόμενης στον χώρο και στον χρόνο. Το έργο της Raqs εστιάζει σε ιστορικά γεγονότα, στην πρακτική της περιλαμβάνει αντικείμενα όπως ένα πρώιμο ρομπότ τίγρης από την Ανατολική Ινδία, ή μία γαλέτα ( είδος ψωμιού με αλεύρι, αλάτι και νερό) από την Παρισινή Κομμούνα, ή ένα δοχείο που έχει συλλεχθεί από ένα αρχαίο ναυάγιο στη Μεσόγειο αναδεικνύοντας τη στενά βιωμένη σχέση με το χρόνο. Η Raqs ασχολείται με διάφορα μέσα, εγκαταστάσεις, γλυπτά, βίντεο, performance, κείμενο και επιμέλεια εκθέσεων. Το έργο της βρίσκεται στη διασταύρωση σύγχρονης τέχνης, φιλοσοφικής περισυλλογής και ιστορικής έρευνας. Η Raqsείχε αναλάβει την καλλιτεχνική διεύθυνση  της Yokohoma Triennale 2020, ‘Afterglow’.  Εκθέσεις που έχει επιμεληθεί η Raqs και συνεχίζουν αυτό το διάστημα είναι οι ‘The Laghter of Tears’ στο Kunstverein Braunschweig (2021) και το ‘Hungry for Time’ στην Ακαδημία Καλών Τεχνών στην Βιέννη (2021).

Ο Naeem Mohaiemen συνδυάζει τον κινηματογράφο, τη φωτογραφία, τη ζωγραφική και τη συγγραφή δοκιμίων για να ερευνήσει τις πολλαπλές μορφές ουτοπίας και δυστοπίας ( όπως εμφανίζονται στο πλαίσιο της  οικογένειας, των συνόρων, της  αρχιτεκτονικής, των εξεγέρσεων) έχοντας ως σημείο εκκίνησης  στο έργο του, δύο σημαντικές χρονολογίες της μετά-αποικιοκρατικής περιόδου της Νότιας Ασίας (1947 και 1971). Η ταινία του Tripoli Cancelled (2017) γυρίστηκε στο Αεροδρόμιο του Ελληνικού το 2016, πρωταγωνιστεί ο Ιρανό-Έλληνας ηθοποιός Βασίλης Κουκαλάνης, και προβλήθηκε για πρώτη φορά στο πλαίσιο της documenta 14 στην Αθήνα. Συνδιοργάνωσε, σε συνεργασία με το εκπαιδευτικό τμήμα του ΕΜΣΤ, το φωτογραφικό πρότζεκτ What We Found After You Left,  στο οποίο μία ομάδα νέων φωτογράφων σπουδαστών της Σχολής Focus και μέλη του Φωτογραφικού Εργαστηρίου 18 Άνω, επισκέφτηκαν  και φωτογράφισαν το Ελληνικό με σκοπό την δημιουργία αυτού του φωτογραφικού πρότζεκτ. Στην συνέχεια αυτό το πρότζεκτ, αφού παρουσιάστηκε, στο ΕΜΣΤ παρουσιάστηκε στο Power Plant (Canada) και στο Terminal (New Zealand). Επίσης, παρουσίασε τα “Mohammad Ali’s Bangladesh Passport” και “Century’s Container” στο Κέντρο Τεχνών του Δήμου Αθηναίων στο Πάρκο Ελευθερίας, το “Volume Eleven: Flaw in the Algorithm of Cosmopolitanism”στην Εθνική Βιβλιοθήκη Ελλάδας και το “Afsan’s Long Day” στο group show “The Thickness of Time” σε επιμέλεια του locus athens στην Ακαδημίας 23.